миний архичин ах

Үдшийн бор гэгээ татаж, түрүүчийн од цэцэглэхийн алдад Шарав гуай бид хоёр ор, дэрээ засч хэвтэхээр завдсан хэдий ч хэн маань ч яаран хажуулсангүй. Гадаа аль эрт хар чийг унаж, майхны хаяа баадангаар шинэхэн хадсан өвсний ааг үнэр үе үе сэрүү татуулан ханхлах нь ноднингийн хонгор намрын мартагдсан дуртгал сэрээж, бухалдсан евсний мансуурам сайхан үнэрт жарган хоносон бороотой шөнийг санагдуулна.

Ханхай хоосон майханд хадланчдын нутаг сахин хоцорсон хоёр эр хүн хаашаа ч жийгээд хэвтсэн хөл тулахын зовлонгүй амар жимэр бөгөөтөл Шарав гуай сэтгэл нь шилэрч цухалдсан янзтай оровч гаравч тэрүүхэндээ бухимдаж майхны гадас, гичирт бүдчин хараал тавин мунгинах нь түвэгтэй.

Үе тэнгийн залуу хүмүүн үгүйд миний бие ганцаардан уйдахдаа энэ тэр сул үгсийг хүүрнэлдэн цаг нөгцөөе гэтэл мань өвгөн үгэндээ мөнгөнөөсөө дутуугүй харам, дэндүү дуу цөөтэй нь гачлантай. Түүнд хэн нэгэнтэй хэрэгтэй, хэрэггүй юм ярилцан шүдгүй амаар шүлсээ үсэргэж байснаас тамхиа нэрж, муу мод толгойгоо улайсган төнхөж суух нь юу юунаас илүү жаргалтай байдаг болов уу гэмээр. Ширмэн цөгцтэй дэнгийн дээгүүр гэрлийн цагаан эрвээхэй бужигнана. Өвгөн өмнөө тавьсан шимийн архинаас тагшиндаа дүүргэн над руу барих зуураа хөмсөг зовхи нь хөлстэй хөлчүүхэн нүдээр миний нүүр өөд ширтэж,

-Эр хүн хөгшрөх шиг гутармаар юм алга. Унадаг морь, ууж иддэг идээндээ хүртэл аяндаа гологддог юм байна. Аяга тагш юм уугаад даахгүй хэрнээ нэг их хоосон хорхойноос цаашгүй. Залуу цагт морины догшныг унаж, архины хатууг л ууж явсан юмсан гэж өөрөө өөртөө гоморхон хэлээд хөгшин нохойг санагдуулам увайгүй эвшээлгэлээ.

-Би өдий болтлоо таныг халамцуу явахыг үзээгүй юм байна. Та бас согтдог юм бий гэвэл тэр толгой сэгсэрч,

-Согтохоор барах уу. Ухаан хаврын цас, шамрага шиг маналзаж байснаа гэнэт харанхуйлчихдаг болсон байна лээ. Ямар сайндаа хүзүүндээ зүүсэн сахиусаа гээчихэв дээ гэж өгүүлснээ аль эрт унтарсан тамхиа асаалаа.

-Хэзээ тэр вэ, та тэгээд эртхэн надад хэлэхгүй яасан юм бэ?

-Чамд хэлээд яахав дээ. Олдох л байсан бол би өдийд чамтай чамгүй олоод хүзүүндээ зүүчихээд сууж байхгүй юу. Энэ олон муусайн морин тармуур өвстэй хамт хамаад алга болсноос зайлахгүй. Дөчин хэдэн жил биенээсээ салгаагүй юмсан. Миний сахиус зүүх хоногийн тоо гүйцсэн юм байлгүй.

-Оосор нь тасарч дээ. Түүнээс биш хүзүүнд зүүсэн сахиус гээгдэнэ гэж баймааргүйсэн гэвэл Шарав гуай гэмшсэн янзтай,

-Миний зовлогоны муу хөлсөнд сахиусны маань оосор түлэгдэж үжирсэн байсныг даанч мэдсэнгүй. Өвгөний хөлс нэвчсэн, наршиж харласан нүүр хөнхөр цөгцөнд сүүтэгнэх дэнгийн гэрэлд гялалзан харагдана. Шарав гэж миний мэдэхийн л ийм нэг ханхар хар өвгөн байсан, одоо ч хэвээрээ. Ер өтөлж өвгөрсөн янзгүй бахь байдгаараа архи, дарс уугаад хээв нэг алхаж явах юм. Хуучны улс яахаараа ийм яс сайтай төрдөг байна гэж бодох зуураа архинаас нь нэг балгаад буцааж өглөө. Шарав гуай майхны гурвалжин амаар тэнгэрийн хаяанд анивалзах том шаргал одыг ширтэн тамхиа улалзуулан чимээгүй хэсэг сууснаа,

- Энэ од мичдийн царай, ирэх жил хатуухан өвөлтэй золгоно вий. Ногооны шим шүүс хатчихаас өмнө атга чимх ч болов өвс авахгүй бол хавар бид дээлээ толгой дээгүүрээ нөмөрч мэднэ. Зуд турхан нэг нүүрлэвэл хэцүү. Цагийн хатууд малын ам хөдөлгөх юмгүй л бол сая, дүнчүүр маани уншаад ч нэмэргүй хэмээн үг нь олшрох янзтай болсноо,

-Хоёулаа хамтдаа гарч морь харах уу гэж намайг хань татлаа.

Сарны зөөлөн шаргал гэрэл асгарсан намрын цагаан шөнө аглагхан хээр талд салхи савир нэгээхэн ч үгүй, алсад бүрэнхийн дунд чөдөртэй морьд тургилах нь бүдэг бадагхан сонсогдоно.

-Тэртээ урд сарны баруун доогуур сүүдэртээд байгаа чинь Тэрэгт хар хошуу мөн үү, биш үү гэж өвгөн надаас асуух нь миний хараа сайнаараа байгаа биз хэмээн гайхуулах мэт.

-Тийм ээ. Тэрэгт хар хошуу харагдаж байна. Гадаа ч малын им, тамга харагдмаар саруулхан байна гэвэл Шарав гуай хариу дуугарсангүй, амандаа хэдэн шад тарнирхуу юм гүвтнэн уншаад эргэж майхан өөдөө алхав.

Орж ирээд өвгөнийг унтах уу гэтэл хувцсаа тайлсангүй. Дэнгийнхээ голыг засч тос нэмээд архинаасаа аягалан тамхи асаалаа. Би гутлаа тайлангаа, -Хийх юмгүй байж зүв зүгээр суугаад байлтай биш, хоёулаа ингэсхийгээд хажуулах уу даа гэвэл тэр,

-Чи хэвт, хэвт. Би энэ савны ёроолд үлдсэн жаахан юмыг ооччихоод унтана аа хө. Энд буусаар хэдэн шөнө нойр хүрэхгүй зовоолоо. Тэгээд аргаа барахдаа өнөөдер архи ууж байгаа минь энэ.

-Энэ сайхан эрүүл агаарт ирсэн хүн дэрэн дээр толгой тавиут л нам унтмаарсан. Яагаа юм бол...

-Юу ч гэмээр юм бэ дээ гэснээ Шарав гуай аягатай архиа нэгэн амиар бүгдийг хөнтөрч хоослоод,

-Нэхэл хатуутай орчлон гэдэг нь үнэн бололтой. Энүүхэндээ гэж чамд хэлэхэд сахиусаа гээснээс хойш энэ урдахь Тэрэгт хар хошуу л намайг унтуулахгүй зовоогоод байгаа юм. Өвгөний энэ хачин үгэнд, өдөржин гар хадуураар тойромны ямаан шарилж цавчин ядарч цуцсан миний нүд, сормуус сэргээд явчихлаа.

-Тэрэгт хар хошуу. Талын энэ намхан, номхон уул яахаараа таны нойронд саад болдог билээ гэж асуухдаа мод чулууг хөндөж нэрлэж болдоггүй лус савдагтай догшин хайрхан биш л юмсан гэж гайхасхийлээ. Өвгөн миний нүүр лүү тандасхийсэн эргэлзэнгүй харцаар ширтээд хайнгадуухан бөрт дуугаар ийн өгүүлэв.

-Чи ч бурхан, шүтээн тоодоггүй хувьсгалч хүн болохоороо миний үгийг үнэмшихгүй биз гэж тунирхлаа.

Би өвгөний амнаас гарсан үгийг газар унагахгүйг хичээхдээ,

-Та л намайг мэдэхгүйгээс биш би ч бурханд буруу санадаггүй хүн шүү. Шарав гуай надаас "үнэн биз хө" гэж харцаараа сэм асуугаад онгорхой үүд рүү нүднийхээ булангаар нэгэнтээ гэтэн харлаа.

-Олоон жилийн тэртээгээс энэ хавиар гүйдэлтэй гэж ярилцдаг болсон юм. Шөнө унтаж байхад юу ч хүрээд ирсэн чи ямар сэрэх биш. Сүнс нь төөрсөн амьтан сүүжний нүхэнд орогнодог гэж чи ер нь дуулсан биз дээ.

Тээр жил Хүрээнээс хөөгдсөн гамингууд урагшаа өдөр, шөнөгүй цувж байсан цаг. Тэр үед би гэдэг хүн бараг хүүхдээрээ шахуу амьтан байж. Нэг өглөө манай хот айлынхан дөнгөж босоцгоож байтал хэдэн морьтой хүн гадаа давхиж ирээд Шарав байвал түргэн гараад ир гэж дуудав. Гамин биш монгол хүн нэрээр минь дуудсанд баярласан би яаран гуйж гарвал буу саадаг агссан таних танихгүй баахан улс зогсож байх нь тэр. Буу, ташуур хөндөлдүүлсэн тэр арваад морьтны дунд Аюур тайж, Тогтох начин тэргүүтэй нутгийн эрчүүд үзэгдэнэ. Аюур тайж отго жинсээ сагсалзуулан ташуураа гозолзуулж,

-Бидний улс гамингийн араас нэхэж явна. Буу шийдэм байвал аваад түргэн маньтай хамт морд гэж тушаав. Ганц хулсан ташуураас өөр гарт барих юмгүй хэрнээ би наадамд явахаас дутуугүй баярлав. Явдал замд юу болсныг хамт яваа улсаасаа сэм асуувал нэгэн баг цэрэг дагуулсан гамингийн том ноёнтон Аюур тайжийн эхнэр Дулмааг хүчээр булаан авч одсон сураг сонслоо. Тэгээд бид зам шуудран мөнөөх ноёны хөлөглөсөн жууз тэрэгний мөрөөр нэхэн довтолгосоор энэ Тэрэгт хар хошууны хойд хяр дээр тэднийг гүйцэж морины хар хурдаар уулгалан дайрав.

Дээлийнх нь энгэр заамаар салхи хөөрөгдөж дөрөөн дээрээ боссон ханхар эрчүүдийн далайсан бүдүүн ташуур, аянгатай мөндөр адил газар пижигнэх агсам морьдын төвөргөөнөөс сүнсээ зайлтал айсан гамин цэргүүд ассан тайжтан өрөөсөн хөмсгөө татвалзуулан хилэгнэж,

-Хээрийн чонотой нийлсэн гэрийн нохойг эзэн нь алдаг юм. Муу гичий минь чи харж бай. Би одоохон чиний нүдэн дээр наад муу гамингийн чинь голыг таслаад өгье дөө гэж хашгираад бууныхаа овоо харааг онилон шагайх тэрхэн агшинд Дулмаа гамингийн өмнүүр гараа алдлан гүйж ортол тайжтаны буу гал, утаа манарган тасхийв. Идэш, дарь ихтэй бууны суманд ташраараа нэвт буудуулсан гамин нэгэнтээ муухай орилоод хүүхнийг тэврэн харуулдаж уналаа.

Амь тавин ангалзан үхэж буй хүмүүсийн эвдэрч шаналсан царайг хэн маань ч зүрхлэн харж чадсангүй. Цөм түвэгшээн нүүр буруулцгааж түргэхэн холдохын түүс болцгоолоо. Амь наснаасаа ч илүү ихээр хайрлан энхрийлдэг асан үзэсгэлэн гоо залуу эхнэрээ Аюур тайж ийнхүү өчиггүй алчихын чинээ зүүдлээгүй явсан Тогтох начин өөрөө ийм хатуу сэтгэл гаргаж нүгэл үйлдсэн мэт мэгдэн сандарч,

-Тайжтан минь та арай л түргэдчихлээ. Биеэ барихгүй даанч яав даа. Хэдийвээр хар санаат элэг буруу дайсантай нөхцсөн ч харсаар байж хатантанг яаж энэ чигээр нь орхихов. Хүний ёсыг бодож хөдөөлүүлэх үү дээ гэж гайхаш тасарсан янзтай өгүүллээ.

Зүс царай нь тийм гэж хэлэхийн аргагүй харлаж догширсон Аюур хамт яваа хүмүүсээ харцаараа хяргачих шахам тас ширвээд,

-Дайсанд урвасан хүнийг бурхан ч буруу нүдээр хардаг юм. Талийгаач хэдийвээр миний авааль эхнэр ч гэсэн энэ үхдэлд бүү гар хүр. Бузар болно гэж хэлээд мориндоо алав харайн мордов.

Бие биенийхээ амыг харсан хүмүүс: "Та нар тугалга духандаа зоолгох гээгүй юм бол мориндоо түргэн морд, явцгаая" гэж захиран зандарсан Аюурын араас цөм даган давхилдлаа.

Тайжтаны эхнэр Дулмаа хутагт, хувилгаад боловч гоо үзэсгэлэнд нь хөл алдан сөхөрч өвдөгнөес нь адис авмаар сайхан бүсгүй байлаа. Аюур тайж сайн ч муу ч хар үсгийг нь хагалж ханилсан авааль эхнэртээ хүмүүсний ёсноос гадуур дэндүү хатуу сэтгэл гаргалаа. Хань ижил минь гэж санадаггүй юм гэхэд үр хүүхдээ бодоод тэр буруу номтны үхдэлээс холдуулаад нэг жалганд аваачаад оршуулчихаж болохгүй нь юу байхав. Ёс мэдэх хүн байтлаа хачин юм хэмээн халаглан харамссан миний бие маргааш өглөө нь Дулмаагийн газар дээр очоод нүдэндээ итгэхийн аргагүй хачин юм олж харж билээ гэж өгүүлснээ Шарав гуай намуухан хэрнээ гүнээр шүүрс алдлаа.

Өвгөнийг ийнхүү улиран одсон он жилүүдийн чанадаас сэнгэнэтэл санаа алдан халаглах агшинд холын одод зулын дөл салхинд хийсэх адил дальдарч гэгээ гэрэл нь бөхөн бүдгэрэх шиг болж билээ. Шарав гуай архиныхаа сүүлчийн үлдмэрийг шавхан аягандаа хийгээд халамцуу сулхан харцаар дэнгийч дөл ширтэн бодлогоширч:

- Миний ярих юм, архи хоёрын аль аль нь дуусч байх шиг байна гэхэд нь би илүү үгэнд дурлаж,

-Та түрүүхэн хатантны газар дээр очоод нүдэндээ итгэхийн аргагүй юм үзэв гэж хэлсэн. Тэр чухам юу байсан юм бол оо?

-Хүнд хэлэхэд үнэмшихийн аргагүй хачин юм үзсэн. Намайг маргааш өглөө нь хүрч очиход өчигдөрхөн тайжийн эхнэртэй хамт ташраараа буудуулж үхсэн гамингийн ноён босоод явчихсан байсан. Би хорсч, гайхахдаа бүр эрээ цээрээ алдан хүүхний хүүрийг эргүүлж тойруулан үзвэл ойрхноос тулгах шахам буудсан бууны сум талийгаачийн биеийг нэвтэлж гараагүй байв. Тэр зальтай чөтгөр Дулмааг золиосонд гаргаад өөрөө ард нь үлдчихсэн юмсанж.

Буу тасхийх тэр торгон агшинд айсандаа царай зүс нь хувхай дааж, сүнс сүүдэр нь зайлсан тэр муу гамингаас хүний санаанд оромгүй тийм муу заль ухаан гарах юм гэж хэн санахсан билээ.

Өвгөний ярьсан энэ эмгэнэлтэй түүхийг сонссон би өөрөө тэр гаминд хамраараа газар шургачиж унатлаа хууртагдсан адил хорсч бухимдахдаа хаа хамаагүй Шарав гуайд уур хүрэв.

-Хүний гарт орсон тэр гамин хэдийгээр үхлээ хүлээн бууны аман дээр зогсч байсан хэдий ч та нарын дэргэд аргагүй л дайны утаа үнэрлэж үзсэн жинхэнэ цэргийн дарга хүн байж. Тиймдээ ч гарцаагүй үхлээс мултарч, амиа аваад гарч.

Өвгөн суугаа чигээрээ салганасан гараар дээлийнхээ энгэрийн товчийг тэмтчин мултчиж бүсээ тайлаад хэг ёгхийсэн дурамжхан хоолойгоор надад үг хаялаа.

-Одоо хамаг юм өнгөрч бүх юм улирч баларсан хойно чи миний хорыг малтаж, намайг зэмлээд яахав. Би ямар тэр гаминг буудсан биш. Цөм Аюурын хийсэн ажил... Чи тэгээд тэр гаминг зүгээр нэг босоод явчихсан гэж бодож байна уу гэж Шарав гуай надаас асууснаа толгой сэгсэрч,

Хүний шуналд хязгаар байхгүй... түүнээс өөр үхсэн хүн дээрэмдэх, айж ичихээ мартсан цагаандаа гарсан амьтан манай нутагт байхгүй. Гамин гэдэг хар толгойг нь хаацайлж халуун амиа алдсан хүнийг ч хайрладаггүй ёрын амьтад юм билээ. Тэр нүгэлт явдлаас хойш өн ч болсон, зун ч болсон олон жил энэ Тэрэгт хар хошуунд айл амьтан нутаглахаа больж гүйдэлтэй газар хэмээн хөгшин залуугүй зугтаж, орой үдэш ганц нэгээрээ үүгээр явахаасаа цэрвэцгээдэг болсон юм. Аргагүй шүү дээ. Талийгаачийн хойноос эр нөхөр нь байтугай төрүүлсэн эцэг эх нь ганц зул мандааж, эрхи маань уншаагүй болохоор хөөрхий тэр амьтны сүнс, сүүдэр төөрөлгүй яахав гэхэд нь би үдэш Шарав гуай морь харахдаа яагаад намайг хань татан дагуулж гарсны учрыг ухаарлаа.

-Бузар амьтан амиа яая гэж байж, бас амжаад талийгаачийн тав, таван цэнгийн шижир алтан ээмэг, бөгжийг мулталж аваад талийсан байсан шүү.

Яс, хувцас хунар нь аль дивангарт үрдэс ч үгүй алга болсон хэрнээ гамингийн тэрэгний өрөөсөн дугуй, талийгаач эхнэрийн сувдан даруулгатай урт хар гэзэг хоёр энэ Тэрэгт хар хошууны зүүн энгэр дээр мөн ч олон жил хэвтсэн дээ. Хүний үс гэдэг элж эвдэрдэггүй амь бөхтэй эд.

Ингэж манай нутгийн нэг сайхан хүүхэн үзэсгэлэн гоо царай зүс, бүсгүй хүний богино ухаан, садар самуун хөнгөмсөг зангаасаа болж залуу зандан насандаа нөхрийнхөө гарт амь алдсан юм. Муу хүн гэдэг үйлс нь буруудахаараа үхэх мөрөөрөө үхэхгүй төрсөн нутаг усаа хүртэл бузарлаж үхдэг юм билээ гэж Шарав гуайг өгүүлтэл нэгэн том нэвсгэр бор эрвээхэй дэнгийн гэрлийг алгадан унтраагаад халуун тосонд шажигнан шатаж хярвас хиншүү үнэртэн харанхуй боллоо.

Би гэрэл гаргах санаатай чүдэнз сураглавал Шарав гуай түвэгшээсэн үү яав,

-Одоо гэрэл асаагаад яахав. Дэнгийн муусайн бор эрвээхэй бужигнаад амраахгүй. Архи ч толгойд гарч байх шиг. Эртхэн хажуулах минь гэснээ өвгөн орондоо орж хэвтэв бололтой таг чиг боллоо.

Бид хоёрын яриаг дуусахыг яг мэдсэн юм шиг юун том эрвээхэй хаанаас хүрч ирээд гэрэл унтраачихдаг билээ. Арай нөгөө талийгаач эхнэрийн сүнс өчнөөн жилийн хойно эдүгээ бас тэнэж төөрч явдаг юм биш байгаа гэсэн дэмий балай юм бодогдоно: Майхны шувуу модны орой дээр хэдэн бүдэгхэн жижиг од өвгөний амнаас эмгэнэлтэй түүх сонссондоо гуниглах мэт нэгэн үе тодорч нэгэн үе бүдгэрэн үзэгдэх сацуу хэсэгхэн сөөг хялганын саадаг хаяаны салхинд нүдний буланд сэрвэлзэн хөдөлнө. Олон долоон юм бодолгүй бушуухан унтъя гэвч нойр хүрэх шинжгүй.

Залуу сайхан насандаа орчлонгоос буцсан Дулмаа гэгч үл таних гэнэн хонгор бүсгүйг санахаас харуусал төрж, гунигийн сүүдэр цээжинд хуй салхин адил хурган эргэлдэнэ. Халхын эрчүүд мундсан биш, очиж очиж нэг муу оргодол гаминтай нөхцөх гэж байх уу. Хорвоо тэр тэнэгхэн бүсгүйд үзэсгэлэн гоо биеийг харамгүй хайрласан хэрнээ даанч ухаан заяасангүй, гараа татчихжээ. Амьтны үйлийн үр нарийн. Хөөрхийг тийм л хувь заяа хүлээж байсан юм байлгүй. Зурсан зураг төрсөн төөрөгт ямраар заасан байна, түүнийг хэнбугай ч тойрч гарч чадах биш дээ гэсэн шүү орон гаран бодол хэлхэн хөрвөөж хэвттэл санаа дагаад ч тэр юмсан уу майхны гадаа хүний хөлийн чимээ гарах шиг боллоо.

Чих тавин чагнавал Шарав гуайн амьсгалахаас өөр юм үл сонсогдоно. Жишүүхэн туссан сарны бүдэг гэрэлд дээлээ өрөөлдөн нөмрөөд унтаж буй өвгөний хайлаасны ур үндэстэй андуурмаар, нар салхинд гандаж үрчээтсэн нүүр зовиуртай нь аргагүй сүүдэртэн үзэгдэнэ.

Бодол сарнин, бие тавирч зовхи сормуус хар аяндаа анилдан зүүрмэглэх агшинд майхны амаар нэгэн амьтан шагайж сүүдэр нь нүүрэн дээр тусах шиг санагдахад цочин өндийж харвал сарны туяа майхны цоорхойгоор нүдэн дээр гялалзаж байлаа.

Агь таанын үнэртэй шөнийн бүлээн сэвшээ салхин хаяагаар хүйс хүйсхэн нөөлөглөн үлээж саахалтын чанадад чөдөртэй морьд нялх ногооны ааг тоосонд бахардан тургих нь нойрон дунд бүдэгхэн дуулдана. Нүд, сормуус аниастай бөгөөтөл тэртээд Тэрэгт хар хошуу тодоос тод цэнхэртэн харагдах, нь сонин. Би зүүдэлж байна даа гэж санагдав ч дээр сар мэлтийж, дэргэд задгай гал дүрэлзэн асна. Гурван чулуун дээр тавьсан тогоотой цай даргилан буцална. Дулмаа галд аргал нэмж алчуураа засч зангидаад над руу үл мэдэг уйтгартай хөөрхөн нүдээрээ ширтэж,

-Би чамд үүр цайхаас өмнө амжаад хэдэн аяга аятайхан цай чан өгчихье гэж санасан чинь өчигдрийн борооноор аргал чийг авчихсан гал өөдтэй ноцдоггүй. Аюур шиг хартай хүнтэй нэгэн насыг яаж бардаг билээ гэж бодохоос авдар дотор цоожлуулсан юм шиг л санагдах юм. Чи ч намайг шөнө л хааяа санана уу гэхээс биш өдөр ямар бараагаа харуулах биш хэмээн хоолой нь торсхийн зангирснаа,

-Манай Аюур хартай ч гэсэн халамжтай хүн. Цаадахыг чинь сэрэхээс өмнө амжиж очихгүй бол сүйд болно. Одоо ч би нэг хэсэгтээ чамтай ирж уулзаж чадахгүй байх аа гэж хэлээд тогоотой цайны дээрээс шанагаар хутган дээжийг нь Тэрэгт хар хошуу өөд өргөлөө. Бидний хажуугийн майханд Шарав гуай чангаар хурхиран нойрсоно. Дулмаа, өвгөн өөд хулгай нүдээр хараад,

-Энэ Шарав өөдтэй хүн биш шүү. Дэргэд нь хэрэгтэй, хэрэггүй юм итгэж ярьсны хэрэггүй. Хожим яаж ч цусгүй алж мэднэ. Өчигдөр үдэш чамд миний тухай тэр их дэгс худлаа ярьж байна лээ. Би тэр гамингийн ноёнтой хэзээ ч хүзүү толгой холбон нөхцөөгүй. Үүнийг бурхан гэрчилнэ. Үр хүүхэд, гэр малыг минь гамингууд сүйтгэчих вий гэж айж болгоомжлохдоо тэднийг бушуухан холдуулахсан гэхдээ биеэ золиосонд гаргаж хамт явсан нь тэр.

Аюурын хөлд сөхөрч унасан гамин "Нутагт хөгшин эх минь ганцаараа намайг хүлээж байгаа" гэж бууны ам долоохоос наахнуур амь гуйхыг хараад өөрийн эрхгүй элэг эмтэрч билээ. Ах, дүүс арвуулаа байлаа ч эцсийн эцэст эх хүн л үрийнхээ хойноос дээлтэйгээ хатдаг үйлтэй. Би тэр алтан саа хувцастай гамин ноёнг биш насан өндөр эхийг нь өрөвдсөн юм. Нөхрөө гуйж цөхрөөд үгэнд орохгүй буугаа шагайх үед нь арай ч намайг буудчихгүй биз гэж итгэсэндээ урдуур нь гүйж ороод буруудсан хүн би. Тэр үед энэ унтаж байгаа өвгөн юмны наад цаад учрыг олохооргүй жулдрай амьтан байжээ. Морин тэргээр зугтаж явсан гамингийн дайзтай сумыг би авч цонхоороо хаяагүй бол түүний хойноос нэхэн хөөж яваа улсын хэд нь ч алуулж болох л байсан. Гэтэл энэ Шарав үүнийг ухаараагүй байж миний ясыг өндөлзүүлэн элдэв хоёроор намайг муу хэлж байдаг. Хэрвээ үхсэн хүний өчгийг сонсдог газар энэ хорвоо дээр байдагсан бол миний ээмэг, бөгжийг тэр оргодол гамин биш энэ өвгөн авсан юм. Алт хулгайлбал амь насанд цөвтэй гэдэг хуучны үгийг Шарав эрхбиш мэдмээрсэн. Би энэ өвгөнөөс багагүй авлагатай. Насныхаа бөгсөнд өрөө цайруулж, нүглээ наминчлах нь уу гэж харсан чинь үгүй бололтой гэж хэлээд Дулмаа босч явахаар завдан бүсээ бүсэллээ.

-Одоо удахгүй үүр хаяарах нь, айл амьтан босохоос урьд явъя даа. Хүний зовлонг хүн ямар мэдэх биш. Чи ч гэсэн энэ зөнөг өвгөний үгэнд итгэж байгаа биз гэж гомдонгуй хэлээд нулимсаа сэмхэн арчлаа.

Нойронд дунд алсад гэнэт тэнгэр нүргэлэн дугарч газар доргих шиг санагдахад цочин сэрвэл нар аль хэдийнэ нар хөөрсөн байх бөгөөд Шарав гуай сэрээгүй унтаж байлаа. Наранд халж нозооросон нойрмог толгойноос зүүдний бүрэнхий агаар холдож амжаагүй тул бүх юм нүдээр үзсэн лугаа адил барин тавин бодогдоно.

Гэтэл яагаад ч юм бэ Дулмаа гадаа цай чанан нөмгөн сууж буй мэт санагдахуй дор хагас дутуу хувцаслан яаран гарвал үнэхээр гал дээр тавьсан тогоотой халуун цайнаас уур савсаж байх нь тэр.

Шингэн цэнхэр утаа суунаглан цогшин унтарч байгаа галын дэргэд очиж суух зуураа би тэр хавиар хэн нэгэн бүсгүй хүний мөр олж харахыг хичээсэн хэдий ч өвс ногооны дундаас юу ч эс олж үзэв. Хэдэн саахалтын тэртээ Тэрэгт хар хошуу хөндөлдөн хөхөрч тэнгэрийн хаяанд үүл толгойлон бороошиж, алсад цахилгаан гялалзана. Тэнгэр дуугарч бороо орох гэж байхад өвгөн яагаад босдоггүй билээ гэж бодох сацуу майхны амаар шагайн "Шарав гуай, Шарав гуай босоорой" гэж хэдэнтээ дуудсан боловч тэр огтхон ч хөдөлсөнгүй, таг чиг. Айдас хургасан ханхай хоосон майхны хаа нэгэнтээ үл үзэгдэх ад чөтгөр орогноод өөдөөс чимээгүйхэн харж сууна уу гэлтэй нэгээхэн ч амьд амьтны үнэр, амьсгал үгүй.

Үгээр дүрслэн хэлэхийн аргагүй сэтгэл санаа сандаасан айдас, түгшүүр тархинд сэрүү татуулан орж ирэхэд очиж өвгөний хучлагыг татан үзвэл тэрээр өчигдөр үдэш хэвтсэн яг тэр чигээрээ байх бөгөөд зовхи, самсаа нь бууж зүс царай нь танигдахгүй болтлоо хөхөрч харласан байлаа. Үхэлтэй нүүр тулж үзээгүй би бээр өвгөний хөшиж хөрсөн цогцсыг хармагц цочсондоо ухаан ээдэрч хөл доорхи данх саванд бүдчиж гүйж гарахдаа хэн нэгнээс аврал тус эрж тэнхээгээрээ хашгирсан боловч өөрийнхөө дууг олж сонссонгүй. Нэг мэдэхүл би эмээл, хазаараа тэвэрчихсэн морь руугаа гүйж явлаа. Ганц нэгэн өвс таслан идээшилж байсан морьд миний бараанаар чоно үзсэн адил хамраа тачигнуулан хуйлран үргэж, чөдөртөө бүдчин цаашаа зулрав.

Айж бахардсан миний нулимстай нүднээ тэртээ хол, Тэрэгт хар хошууны лус савдаг хилэгнэн догширч, орой дээрх оовоо тахилгаа шилгээн сэгсрэх мэт нэгэн агшнаа суналзан хөхөртөөд газар цөмрөв үү гэлтэй бараа тасарлаа.

Монгол Улсын Төрийн шагналт, СГЗ, зохиолч Б.Догмид